Xạ đen là cây gì?

Theo điều tra, ở tỉnh Hoà Bình có đến 9 loài cây được gọi là “Xạ”. Trong đó có các loài được dùng làm thuốc như Xạ bái (chữa lở ngứa âm hộ sau khi sinh), Xạ mằng (chữa đinh nhọt, sa dạ con), Xạ vàng (chữa khí hư, bạch đới, xơ gan cổ trướng), Xạ vàng cương (chữa đau dạ dày, hậu sản), và Xạ đen. Gọi Xạ đen vì khi chặt cây này thấy có nước màu đen chảy ra. Trước đây, mế Hậu (cụ Bùi Thị Bẻn, dân tộc Mường, ở huyện Kim Bôi, Hòa Bình, là mẹ của Lương y Đinh Thị Phiển) đã dùng cây Xạ đen, còn gọi Xạ đen cuống để chữa vô sinh. Nay, bà Phiển là người thừa kế bài thuốc Xạ đen của mế Hậu để chữa bệnh ung thư. Do đó mà cây này còn có tên là “Cây ung thư”. 

Tên khoa học của cây Xạ đen

Từ giữa những năm 80 của thế kỷ trước, GS Lê Thế Trung (Viện Quân y 103) cùng nhóm nghiên cứu đã điều tra 14 cây thuốc dân gian được cho là có tác dụng trị bệnh ung thư, trong đó có cây Xạ đen (ký hiệu K10), tên khoa học được xác định lúc đó là Celastrus hindsii Benth., họ Dây gối (Celastraceae). Theo các sách phân loại thực vật, loài này có tên Việt Nam là “Dây gối Ấn Độ”, hoặc “Dây gối bắc”. Về sau, có nhiều bài viết về Xạ đen đã viết sai tên La tinh của cây này là Celastrus hindsu (viết đúng là hindsii). Đến năm 2006, các nhà phân loại thực vật đã thu lại mẫu cây Xạ đen có đầy đủ hoa, quả để kiểm tra lại tên khoa học của nó, đã phát hiện tên La tinh trên đây không đúng. Hiện nay, tên khoa học của cây Xạ đen nói trên là Ehretia asperula Zoll. et Mor., họ Vòi voi (Boraginaceae). Theo danh lục các loài thực vật ở Việt Nam (2005), cây này có tên là Dót. Trung Quốc gọi là “Su bao hou ke shu” (宿苞厚壳树). 

Chi Ehretia ở Việt Nam có 6 loài, trong đó 2 loài được người dân dùng làm thuốc là E. acuminata R. Br. (Cườm rụng nhọn) và E. asperula (Dót, Xạ đen). 

Đặc điểm thực vật của cây Dót hay Xạ đen

Cây bụi trườn, dài 3 – 5m hoặc hơn, cành non có lông mịn, sau nhẵn, màu nâu xám. Lá đơn, mọc so le, phiến lá nguyên, dai, hình bầu dục, kích thước 3 – 12 x 2 – 6cm, chóp lá tù hay có mũi nhọn, gốc lá tròn, có 4 – 6 đôi gân bên, hai mặt lá nhẵn, hay mặt dưới có lông dọc theo gân lá. Cuống lá dài 6 – 15mm. Cụm hoa là một xim ở đầu cành nhỏ, dài 4 – 5 cm, có lông mịn. Lá bắc hình dải đến hình ngọn giáo, dài 3 – 10mm, tồn tại. Hoa nhỏ, có cuống dài 1,5 – 3mm. Đài hoa màu nâu, cao 1,5 – 2,5mm, 5 thùy, có lông mịn. Tràng hoa màu trắng, phần dưới dính liền thành hình phễu, dài 3,5 – 4mm, họng tràng rộng 5mm, 5 thùy hình trứng hay tam giác, dài 2 – 2,5mm. Nhị 5, chỉ nhị dài 3,5 – 4mm, đính cách gốc tràng khoảng 1mm. Bao phấn hình mũi tên, dài khoảng 1mm. Bầu gần hình cầu. Vòi nhụy dài 3 – 4mm. Quả hạch, khi chín màu đỏ hay màu cam, đường kính 3 – 4mm, có 4 hạch, mỗi hạch chứa một hạt. 

Cây Xạ đen mọc rải rác ở vùng núi, ven rừng, nơi sáng và ẩm, dọc ven đường, hàng rào, bờ bụi, gặp ở các tỉnh Hòa Bình (huyện Tân Lạc, Lạc Sơn. Đà Bắc, Mai Châu và vùng thị xã Hoà Bình), Hà Nam, Ninh Bình, Quảng Ninh, Thừa Thiên - Huế, Gia Lai. Mùa hoa tháng 11 –  12, quả tháng 1 –  2 năm sau. Ngoài ra, cây còn mọc ở Trung Quốc (Hải Nam), Indonesia.

Thành phần hóa học

Cành và lá Xạ đen có các chất sau: 3b-acetoxyolean-12-en-28-al, a-amyrin acetat, b-amyrin acetat, stigmasterol, squalen, daucosterol, a-amyrin, bauerenol, oleanolic acid acetat, ehretiosid A1, A2, A3, astragalin, acid rosmarinic, methyl rosmarinat.

Công dụng của cây Xạ đen

Đây là một cây thuốc dân gian, dùng thông kinh, lợi tiểu, trị ung nhọt, hậu sản và lở loét,… chưa được ghi chép trong các sách về cây thuốc của Việt Nam. Trước đây, mế Hậu có kinh nghiệm dùng Xạ đen chữa vô sinh, trị các chứng bệnh viêm nhiệt, mụn nhọt và một số bệnh ngoài da. Bà Phiển nói “mế Hậu đã chữa cho một số người bị u bướu, nhưng chẳng hiểu là u gì”. Theo BSCK2 P.Đ. Thuần, Đông y gọi “ung thư” với nghĩa “ung” là mụn nhọt, mang tính dương, như sưng nóng, đỏ, đau nhức; “thư” là mụn nhọt, mang tính âm, như lở loét lâu lành. Có lẽ tên “cây ung thư” được các lương y ở tỉnh Hòa Bình gọi với nghĩa như vậy, không hiểu theo nghĩa ung thư (cancer) của Tây y. Theo GS T. Thúy (nguyên Viện trưởng viện Y học cổ truyền Việt Nam) thì Đông y gọi bệnh ung thư (cancer) là “nham”, như nhũ nham là ung thư vú. 

Ngày nay, y học đã chứng minh không phải mọi khối u đều là ung thư. Có những u lành không phải là ung thư (như u nang buồng trứng, u cơ trơn tử cung, u xơ mỡ dưới da) và cũng có loại ung thư không có khối u (như ung thư máu, hay bệnh máu trắng). Việc phân biệt giữa u lành và “u ác” (ung thư) cần có thầy thuốc chuyên khoa và các phương pháp chẩn đoán hiện đại. Trước đây, mế Hậu có chữa được bệnh nham (ung thư) hay không thì chưa rõ, nhưng có điều chắc chắn là mế không thể xác định được bệnh nham bằng mắt thường. Thêm nữa, những tài liệu ghi chép các bài thuốc gia truyền của tỉnh Hòa Bình có từ xưa không thấy nói đến tên bệnh nham và cũng không thấy có tên vị thuốc Xạ đen. Có thể đã có sự nhầm lẫn về cách hiểu và tên của bệnh. 

Đến nay, vẫn chưa có công trình nghiên cứu nào trả lời câu hỏi “bài thuốc Xạ đen có chữa được bệnh nham (ung thư) không”, hay chỉ có tác dụng chữa mụn nhọt, tiêu viêm, giải độc. Một khi chưa có các thực nghiệm khoa học để chứng minh tác dụng của nó thì chưa thể nói cây Xạ đen có thể dùng để hỗ trợ hoặc chữa được bệnh ung thư! 

Mặc dù cây Xạ đen chưa được ngành y tế công nhận, nhưng qua lời đồn đại, số bệnh nhân tìm cây này để chữa bệnh khá đông. Những người đã uống thuốc của bà Phiển đánh giá tác dụng của thuốc khác nhau: có người nói là khỏi bệnh sau khi uống khoảng 30 thang (?); có người nói thấy khỏe hơn, ăn ngon và ngủ tốt hơn. Sở Y tế Hòa Bình đã tổ chức 2 đợt khảo sát một số bệnh nhân sau khi uống bài thuốc của cơ sở bà Phiển ở các tỉnh khác nhau và đã có kết luận “tình trạng sức khỏe của một số bệnh nhân sau khi uống thuốc của bà Phiển có tiến triển khá tốt”. 

Cho dù thuốc chỉ có tác dụng làm tăng sức khỏe cho người bệnh thì đấy cũng là một yêu cầu trong cách chữa bệnh nói chung. Nhưng tác dụng này là của cây Xạ đen hay do các vị thuốc khác chưa được xác định có trong thang thuốc? Vì theo bà Phiển, bài thuốc của bà còn kết hợp nhiều vị khác, nhưng để điều trị bệnh u bướu thì Xạ đen là đầu vị.

Nguồn nguyên liệu Xạ đen

Do có nhu cầu lớn về nguyên liệu Xạ đen để bốc thuốc thang, nấu cao Xạ đen và sản xuất chè túi lọc “Bảo Thọ” có vị Xạ đen, nên nhiều năm qua cây Xạ đen ở tỉnh Hòa Bình và các tỉnh lân cận đã bị khai thác cạn kiệt. 

Người mua, khó có thể biết chắc những gói thuốc Xạ đen gồm thân, cành đã chặt lát, phơi khô, có gói lẫn ít lá, không có nhãn hiệu, được bày bán tràn lan trên thị trường và dọc theo con đường dẫn vào nhà bà Phiển, có đúng là từ cây Xạ đen hay không (?). 

Từ khi cây Xạ đen được dư luận quan tâm và sử dụng, đã có một số người lấy cây ở rừng về trồng trong vườn hay trong các trang trại của gia đình. Bà Phiển cũng khẳng định với những người đến mua thuốc là cây Xạ đen mà bà dùng làm thuốc được trồng từ trang trại của bà ở huyện Kim Bôi (Hòa Bình). 

Lời kết: Nói chung, nguồn tài nguyên cây thuốc ở nước ta rất phong phú, đa dạng và có ý nghĩa quan trọng trong việc chữa bệnh và chăm sóc sức khỏe của con người, nhưng nó đã và đang bị khai thác theo cách tận thu, gây ra sự cạn kiệt nhanh chóng. Chúng ta cần chú ý bảo tồn và khai thác bền vững nguồn tài nguyên quý giá này. Những cây thuốc có nhu cầu sử dụng lớn, cần tổ chức trồng trọt hữu cơ theo quy trình “Thực hành tốt trồng trọt và thu hái” (GACP), để có nguyên liệu sạch và đảm bảo tiêu chuẩn chất lượng. Bởi vì chất lượng của thuốc Đông dược phụ thuộc vào chất lượng của nguyên liệu dùng làm thuốc. Riêng đối với Xạ đen là cây sống nhiều năm, sinh trưởng và phát triển chậm, nên càng phải có kế hoạch trồng trọt và khai thác luân phiên để có thể cung cấp nguồn nguyên liệu này cho nhu cầu sử dụng ngày càng tăng.