Trong xã hội hiện đại, khi nhu cầu cải thiện chất lượng cuộc sống và sức khỏe gia tăng, nhiều người đã tìm đến y học cổ truyền (YHCT) với mong muốn bồi bổ cơ thể một cách tự nhiên, an toàn và ít tác dụng phụ. Một trong những xu hướng được quan tâm hàng đầu là sử dụng các loại thuốc bổ thận, đặc biệt là các bài thuốc Đông y lâu đời có nguồn gốc từ kinh nghiệm dân gian và lý luận YHCT. Nhưng việc bổ nhầm, bổ quá mức hoặc bổ khi cơ thể chưa cần thiết không những không giúp cải thiện sức khỏe mà còn có thể gây ra những hậu quả đáng tiếc. 

Cây ba kích là vị thuốc ôn thận, tráng dương. Ảnh minh họa: Canva

Thận y học cổ truyền khác thận y học hiện đại

Một trong những nhầm lẫn phổ biến của người dân là đồng nhất khái niệm “thận” trong YHCT với “thận” trong y học hiện đại. Theo y học hiện đại, thận là cơ quan nằm ở vùng thắt lưng, có chức năng chính là lọc máu, bài tiết nước tiểu, điều hòa huyết áp và một phần tham gia điều hòa nội tiết. Các bệnh lý về thận hiện đại thường liên quan đến suy thận, sỏi thận, viêm thận và việc chẩn đoán, điều trị dựa vào triệu chứng lâm sàng cũng như các xét nghiệm, hình ảnh học, chức năng lọc cầu thận. 

Ngược lại, trong YHCT, tạng thận là một khái niệm rộng hơn nhiều, không chỉ đơn thuần là hai quả thận. Thận trong Đông y chủ về tàng tinh, chủ cốt tủy, khai khiếu ra tai, liên quan mật thiết đến sự phát dục, sinh sản, hệ nội tiết, xương khớp và não tủy. 

Nói đơn giản, thận theo Đông y bao hàm một số chức năng tương đương với hệ sinh dục, nội tiết, thần kinh và bài tiết trong y học hiện đại. Khi âm dương, khí huyết của tạng thận bị rối loạn, cơ thể sẽ xuất hiện nhiều triệu chứng như mỏi lưng, yếu gối, hoa mắt, ù tai, tóc bạc sớm, giảm ham muốn, lãnh cảm, tiểu tiện bất thường, tinh thần mệt mỏi, giảm trí nhớ… 

Lúc này, việc điều chỉnh và bồi bổ tạng thận là nhằm khôi phục sự cân bằng âm dương, khí huyết, giúp cơ thể lấy lại sự ổn định và phục hồi chức năng một cách toàn diện. Như vậy, khác với y học hiện đại, việc chẩn đoán và điều trị bệnh lý tạng thận theo YHCT dựa hoàn toàn vào triệu chứng lâm sàng, do đó cần có sự thăm khám kỹ lưỡng của bác sĩ YHCT.

Trong kho tàng dược liệu Đông y, nhiều vị thuốc có tác dụng bổ thận đã được ghi nhận qua hàng trăm năm sử dụng. Một số vị thuốc phổ biến và dễ gặp trong đời sống hàng ngày gồm nhung hươu, dâm dương hoắc, ba kích, hà thủ ô đỏ, nhục quế và đỗ đen. Nhung hươu là phần gạc non của hươu đực, được xem là vị thuốc đại bổ nguyên khí, có tác dụng bổ tinh huyết, cường gân cốt, tăng sức đề kháng, đặc biệt được dùng cho người suy nhược, nam giới yếu sinh lý hoặc người cao tuổi thể trạng kém. 

Nhung hươu mang lại nhiều lợi ích cho sức khỏe. Ảnh: Canva

Dâm dương hoắc có vị cay ngọt, tính ấm, được biết đến với công dụng tráng dương, mạnh gân xương, tăng ham muốn, vì vậy thường được dùng trong các trường hợp dương hư, liệt dương, mỏi lưng yếu gối. Ba kích là vị thuốc ôn thận, tráng dương, vị cay ngọt, quy vào kinh thận, giúp bổ thận, cường dương, mạnh gân xương, thường phối hợp với các thuốc khác trong điều trị yếu sinh lý nam. 

Trong khi đó, hà thủ ô đỏ có vị chát ngọt, tính hơi ấm, nổi tiếng với công dụng bổ huyết, bổ thận, làm đen tóc, dưỡng huyết, ích tinh, thường dùng cho người tóc bạc sớm, người gầy yếu, kinh nguyệt không đều, mệt mỏi kéo dài. Còn nhục quế là vị thuốc cay ngọt, tính đại nhiệt, có công dụng ôn thận, tráng dương, tán hàn, giúp làm ấm tỳ vị và tăng cường khí huyết lưu thông. Đỗ đen, tuy là thực phẩm, nhưng trong Đông y được dùng như một vị thuốc bổ thận âm, thanh nhiệt, giải độc, tăng cường sức khỏe cho người gầy yếu hoặc mới ốm dậy. 

Những vị thuốc này nếu được dùng đúng cách, đúng người và đúng thời điểm có thể giúp cải thiện sức khỏe đáng kể, đặc biệt trong các thể bệnh thận hư gây mệt mỏi, lạnh chân tay, suy giảm sinh lý, đau lưng mỏi gối, tóc bạc sớm.

Không tùy tiện sử dụng 

Tuy nhiên, điều đáng lo ngại là nhiều người dân đã tự ý sử dụng các thuốc bổ thận mà không hề có sự thăm khám, chẩn đoán từ thầy thuốc YHCT. Việc bổ sai thể, bổ khi không có hư  chứng, hoặc bổ kéo dài có thể gây ra nhiều rối loạn, thậm chí nguy hiểm đến tính mạng.

Các thuốc bổ thận dương như ba kích, dâm dương hoắc, nhục quế… có tính cay, nóng, khô táo, dễ gây mất ngủ, khô miệng, táo bón, nóng trong, tiểu rắt, thậm chí làm tổn thương tân dịch, là phần dịch thể nuôi dưỡng các cơ quan. Với người thể nhiệt hoặc có bệnh lý viêm nhiễm, việc dùng thuốc tráng dương có thể làm bệnh nặng thêm, hoặc phát sinh các chứng “hỏa vượng”, như miệng khô, họng đau, nổi mụn, sốt âm ỉ, mất ngủ kéo dài. 

Nhục quế có tính cay, nóng, dễ gây mất ngủ, khô miệng, táo bón. Ảnh: Canva

Ngược lại, các thuốc bổ thận âm như hà thủ ô, đỗ đen lại có tính trơn nhuận, nhầy nhớt, dễ sinh thấp, một dạng chất có hại trong cơ thể, gây đầy bụng, tiêu chảy, rối loạn tiêu hóa, đặc biệt ở người có tỳ vị yếu (chức năng tiêu hóa kém). 

Ngoài ra, một số vị thuốc còn có độc tính nếu dùng không đúng cách. Ba kích nếu không bỏ lõi sẽ làm tăng huyết áp, đau đầu, hồi hộp; hà thủ ô sống chưa chế biến đúng quy chuẩn có thể gây tổn thương gan, vàng da, viêm gan cấp tính; nhung hươu nếu dùng cho người đang sốt, đang bị nhiễm trùng có thể khiến tình trạng viêm lan rộng. Hơn nữa, việc sử dụng các loại rượu thuốc bổ thận không rõ nguồn gốc, liều lượng không kiểm soát cũng là nguyên nhân gây nhiều trường hợp ngộ độc gan, rối loạn tiêu hóa, thậm chí suy thận, hôn mê và tử vong ở người vốn không có bệnh lý thận. 

Trước thực trạng đó, người dân cần hết sức thận trọng trong việc sử dụng thuốc bổ thận, cho dù là thuốc Đông y hay thực phẩm chức năng có nguồn gốc từ dược liệu. 

Nguyên tắc đầu tiên cần ghi nhớ là “thuốc bổ cũng là thuốc”, nghĩa là không thể sử dụng tùy tiện mà phải có sự thăm khám, chẩn đoán thể bệnh cụ thể từ thầy thuốc YHCT có chuyên môn. Không nên sử dụng thuốc bổ chỉ vì nghe lời mách bảo, thấy quảng cáo hấp dẫn hay vì cho rằng “bổ thì không hại”. Việc xác định đúng thể bệnh, thận âm hư hay thận dương hư, sẽ quyết định hướng điều trị, lựa chọn thuốc bổ phù hợp, tránh được các phản ứng bất lợi.

Những người có thể trạng bình thường, không có triệu chứng gì rõ ràng hoặc chỉ hơi mệt mỏi nhất thời thì không nên dùng thuốc bổ thận vì có thể làm rối loạn âm dương, phá vỡ sự điều hòa của cơ thể. Đặc biệt người cao tuổi, người có bệnh lý mạn tính như đái tháo đường, tăng huyết áp, bệnh gan thận càng cần được thăm khám kỹ lưỡng trước khi dùng bất kỳ loại thuốc bổ nào.

Theo TSK số 697