Những chính sách này nhằm giải quyết bài toán kép mà nước ta đang đối mặt, đó là mức sinh giảm sút nghiêm trọng và tốc độ già hóa lại quá nhanh

Nhiều người trẻ ưu tiên sự nghiệp và không coi việc sinh con là mục tiêu bắt buộc. Ảnh minh họa: Freepik

Tổng tỉ suất sinh giảm báo động 

Tổng tỉ suất sinh (TTSS) của TP.HCM năm 2023 là 1,32 con, ở mức rất thấp so với mức sinh thay thế là 2,1 con. TP cũng xếp trong nhóm 21 địa phương có mức sinh thấp của cả nước. Tại Lễ mít tinh hưởng ứng Ngày Dân số Thế giới hôm 11/7, Bộ trưởng Bộ Y tế Đào Hồng Lan cho biết Việt Nam đang đối mặt với những thách thức lớn như mức sinh thấp nhất lịch sử, mất cân bằng giới tính khi sinh trầm trọng và già hóa dân số nhanh chóng. Những thách thức này ảnh hưởng đến sự phát triển bền vững của đất nước.

Như chúng ta biết, tổng tỉ suất sinh (Total Fertility Rate – TFR) được coi là đạt mức sinh thay thế khi TFR = 2,1 con/phụ nữ trong suốt độ tuổi sinh đẻ (15–49 tuổi). Mức này là 2,1 thay vì 2,0 nhằm bù đắp cho tỉ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh, trẻ nhỏ và một phần nhỏ dân số nữ không sinh con (ở các nước có tỷ lệ tử vong trẻ em cao, mức thay thế có thể cao hơn một chút). 

Ở các nước phát triển có tỷ lệ tử vong thấp, TFR = 2,1 thường được dùng làm chuẩn quốc tế. Khi TFR < 2,1 thì dân số có xu hướng già hóa và giảm dần nếu không có nhập cư bổ sung. 

Một hiện tượng có tính “quy luật” của các nước đã chuyển từ nước thu nhập trung bình thành nước thu nhập cao, nước giàu trong 50 năm qua là GDP/người càng tăng thì TTSS càng giảm và khi TTSS đã ở dưới mức TTSS thay thế một thời gian thì không thể tăng trở lại TTSS thay thế, cho dù các chính phủ đã áp dụng nhiều chương trình với chi phí rất lớn. 

Đến cuối 2023, thế giới có 42 nước thu nhập cao với dân số trên 1 triệu người, trong số này 38 nước với dân số trên 1,3 triệu (chiếm 96% dân số 42 nước) có TTSS dưới TTSS thay thế, 4 nước còn lại có TTSS trên 2,1 nhưng xu hướng TTSS đang giảm dần. Thời gian bình quân ở 38 nước đã có TTSS dưới TTSS thay thế là 40 năm và TTSS bình quân của 38 nước năm 2023 là 1,47. Nhưng kể cả các quốc gia có thu nhập trung bình thì trong năm 2023 một số quốc gia cũng đã có TTSS thấp dưới TTSS thay thế như: Ấn Độ (1,975), Philippines (1,92), Malaysia (1,55), Cuba (1,44), Thái Lan (1,2), Trung Quốc (1,0).

Tại Việt Nam, kết quả điều tra mới nhất chỉ ra TTSS giảm từ 2,01 con/ phụ nữ năm 2022 xuống 1,96 vào năm 2023 và 1,91 năm 2024. Đây là mức thấp nhất trong lịch sử nhân khẩu học của Việt Nam. 

Già hóa dân số nước ta thuộc nhóm nhanh nhất thế giới

Bên cạnh mức sinh thấp, quá trình già hóa dân số ở nước ta đang diễn ra với tốc độ nhanh. Năm 2024, tuổi thọ trung bình của người Việt Nam đạt 74,7 tuổi, cao hơn nhiều quốc gia có cùng mức thu nhập. Tuy nhiên, số năm sống khỏe mạnh chỉ khoảng 65 tuổi, cho thấy người Việt có hơn 10 năm sống trong bệnh tật. Ngoài ra vẫn còn tình trạng mất cân bằng giới tính khi sinh, tỷ số này là 110,5 bé trai/100 bé gái vào năm 2009, tăng lên 111,5 bé trai/100 bé gái vào năm 2019, và hiện ở mức 111,4 bé trai/100 bé gái vào năm 2024. 

Theo dự báo, trong hai thập kỷ 2015-2035 khi tỉ trọng người già ở Việt Nam tăng từ 7% lên 14%, nước ta sẽ ở vào tình trạng “vàng chưa qua, già ập đến”. Nghĩa là dự kiến đến năm 2035, Việt Nam mới kết thúc thời kỳ dân số vàng, nhưng từ năm 2015, tốc độ già hóa dân số đã diễn ra rất nhanh. 

Giải pháp y tế khi TTSS giảm

Khi TTSS thấp kéo dài, dân số sẽ già hóa nhanh chóng, tạo ra áp lực lớn lên hệ thống y tế và an sinh xã hội. Nhiều quốc gia trên thế giới đã phải triển khai các chiến lược đối phó bao gồm:

- Tái cấu trúc hệ thống chăm sóc người cao tuổi: Phát triển y tế lão khoa, đào tạo bác sĩ chuyên ngành lão học. Mở rộng các hình thức chăm sóc dài hạn (long-term care) như bệnh viện dưỡng lão, chăm sóc tại nhà, chăm sóc bán trú. Đầu tư vào công nghệ hỗ trợ cao tuổi như robot chăm sóc, AI hỗ trợ trí nhớ.

- Điều chỉnh hệ thống y tế theo mô hình bệnh tật của người cao tuổi: Tăng cường quản lý bệnh mạn tính không lây (như suy tim, tăng huyết áp, đái tháo đường, Alzheimer). Phối hợp điều trị đa bệnh lý và sử dụng thuốc hợp lý cho người cao tuổi.

- Có chính sách về nguồn nhân lực y tế: Thiết lập chương trình đào tạo và giữ chân nhân viên y tế chuyên chăm sóc người già. Tăng cường năng lực hệ thống cộng đồng và y tế cơ sở, giúp giảm tải bệnh viện

Robot chăm sóc người cao tuổi. Ảnh minh họa: Canva

Một số giải pháp an sinh xã hội đi kèm

Từ kinh nghiệm của các quốc gia đang bị ảnh hưởng trực tiếp của tình trạng TTSS giảm, có thể phân chia thành 4 nhóm giải pháp chính mà những nước này đã và đang áp dụng, đó là:

Hỗ trợ tài chính cho cha mẹ sinh con 

+ Tiền trợ cấp sinh con và nuôi con: Nhật Bản thực hiện trợ cấp sinh từ 400.000 yên/con (khoảng 2.500 USD); Hungary: Trợ cấp vay không lãi và miễn nợ nếu sinh trên 3 con. 

+ Giảm thuế hoặc hoàn thuế theo số con: nước Pháp giảm thuế thu nhập cho các hộ gia đình có nhiều con. 

+ Trợ cấp nhà ở, ưu đãi vay mua nhà cho cặp vợ chồng có con.

Hỗ trợ dịch vụ trông trẻ – giáo dục mầm non: Mở rộng mạng lưới nhà trẻ công lập hoặc hỗ trợ phí gửi trẻ tư nhân. Giữ trẻ linh hoạt theo giờ làm việc, giảm áp lực cho người mẹ. Tại Hàn Quốc và Singapore, chính phủ chi mạnh cho hệ thống nhà trẻ chất lượng cao. 

Hỗ trợ phụ nữ cân bằng công việc và sinh con: Kéo dài thời gian nghỉ thai sản có lương (từ 6–12 tháng).Tăng sự linh hoạt nơi làm việc (làm việc từ xa, làm 4 ngày/tuần). Khuyến khích vai trò của người cha trong chăm sóc con (nghỉ thai sản cho cha, giáo dục bình đẳng giới). 

Thay đổi văn hóa xã hội và nhận thức: Thực hiện các chiến dịch truyền thông khuyến khích kết hôn, sinh con. Cải thiện hình ảnh người mẹ trong xã hội. Giảm áp lực chi phí nuôi dạy con, đặc biệt giáo dục – nhà ở – y tế.

Theo TSK số 697