Chào bác sĩ, bất chấp tiến bộ y học, vì sao đến nay UTP vẫn là bệnh ung thư có số người mắc và tử vong nhiều nhất thế giới?

BS Lê Thượng Vũ: Điều này liên quan đến hút thuốc lá. Bằng chứng là tại một quốc gia tiến bộ như Mỹ, sau nhiều năm triển khai chiến lược phòng chống thuốc lá thành công nên ngày nay việc tiêu thụ thuốc lá đã giảm, khiến số tử vong và mắc mới UTP giảm đi khá nhiều, nhất là ở nam giới. Trong khi đó tại châu Á, đặc biệt các nước đang phát triển của châu lục này, người hút thuốc lá vẫn nhiều nên số tử vong và tần suất mắc mới UTP vẫn cao. Điều này cho thấy nếu giảm hút thuốc lá thì giảm được UTP, và giảm được UTP thì sẽ giảm được tỷ lệ tử vong do bệnh này gây ra. 

Hút thuốc lá là nguyên nhân hàng đầu gây ra ung thư phổi Ảnh: Canva

Nhưng ngoài hút thuốc lá, người ta đang nói nhiều đến ô nhiễm không khí và cho rằng đây là nguyên nhân gây UTP đáng quan tâm? 

BS Lê Thượng Vũ: Đúng thế, Việt Nam là điển hình. Chỉ 1% phụ nữ Việt Nam hút thuốc lá, nhưng UTP ở nữ giới lại xếp thứ 2 chỉ sau ung thư vú (GLOBOCAN 2022), qua đó cho thấy phụ nữ Việt Nam bị ung thư rất nhiều và nguyên nhân không hẳn do thuốc lá. 

Điều này được chứng minh qua thực nghiệm trên chuột của giáo sư người Anh Charles Swanton. Ông cho chuột hít bụi PM 2.5 cường độ cao, kết quả là chuột bị UTP rất nhanh. Khi phân tích các chất trong phổi chuột ung thư, ông nhận thấy có sự gia tăng interleukin-1 beta, thành phần làm cho các tế bào trở nên non hóa và từ đó tế bào dễ chuyển thành ung thư hơn. 

Ngoài ra, cùng với thời gian và tuổi tác, con người có hiện tượng tích lũy những gene đột biến gây ung thư như KRAS và EGFR. Chính hai tác động này (bụi mịn và tích lũy đột biến gene) đã khiến người ta dễ bị ung thư phổi hơn. Thực nghiệm của giáo sư Swanton đã trả lời được câu hỏi tại sao nhiều phụ nữ không hút thuốc lá mà vẫn bị UTP. 

Bằng chứng là ở những nước châu Á bị ô nhiễm không khí nặng thì tần suất UTP ở phụ nữ thường cao hơn. Những người này có tỷ lệ gene đột biến EGFR khá cao với khoảng 40%, trong khi ở những nước khác chỉ khoảng 15%. 

Ô nhiễm không khí làm tăng nguy cơ mắc ung thư phổi. Ảnh: Canva

Gần đây người ta nói nhiều đến tầm soát ung thư để phát hiện bệnh sớm. Có ý kiến cho rằng việc tầm soát này bị lạm dụng, tốn kém và gây lo lắng không cần thiết cho người thực hiện. Đối với UTP việc tầm soát phát hiện sớm bệnh có được đặt ra hay không? Nếu có thì lợi ích của giải pháp này là gì thưa bác sĩ? 

BS Lê Thượng Vũ: Để xác định một phương pháp tầm soát ung thư tốt hay không thì phải nói đến độ nhạy (khả năng phát hiện ung thư cao) và độ đặc hiệu (khả năng loại trừ ung thư tốt). 

Ví dụ trên quần thể 100 người mà có tới 50 người ung thư thì một phương pháp tầm soát cùng một độ nhạy và độ đặc hiệu, khả năng chẩn đoán sai rất ít. Nhưng nếu trong quần thể 100 người chỉ có 1 người ung thư thì cũng với độ nhạy và độ đặc hiệu như thế, tầm soát sẽ phát hiện ung thư sai rất nhiều, bởi tần suất ung thư rất thấp, dễ dẫn đến tỷ lệ dương tính giả cao. 

Ngoài độ nhạy và độ đặc hiệu tốt, một xét nghiệm tầm soát tốt cũng phải đạt một số tiêu chí khác như ít tốn kém, có thể lặp lại được, được nhiều người chấp nhận, không gây hại… Cho tới hiện tại chụp CT liều thấp là phương pháp tầm soát UTP được thế giới công nhận vì đạt nhiều tiêu chí trên.

Một nghiên cứu tại Mỹ trên 23.000 người hút thuốc lá nhiều hiện tại hoặc trước đây cho thấy chụp CT phổi liều thấp giúp giảm được 20% số ca tử vong do UTP ở người hút thuốc có nguy cơ cao so với việc không sàng lọc hoặc sàng lọc bằng chụp X-quang ngực là những phương pháp thường bỏ sót ung thư giai đoạn đầu. 

Tuy nhiên, phương pháp này cũng tạo ra một số bất lợi là tạo ra khoảng 300 ca dương tính giả (nghĩa là chụp ra thấy có điều gì đó bất thường và khiến người chụp lo lắng); khoảng 30- 40 người phải làm thủ thuật nội soi, sinh thiết, xâm lấn để kiểm tra lại; và 1 người bị biến chứng nghiêm trọng. 

Tựu trung lại, tầm soát UTP bằng chụp CT phổi liều thấp có thể tìm ra 21 người ung thư, trong đó 3 người nhờ phát hiện bệnh sớm sẽ sống và 18 người vẫn chết do ung thư. Như vậy, tầm soát này làm giảm được 3 người tử vong, tức khoảng 20%. Số liệu này cho thấy chụp CT phổi liều thấp thật sự là một phương pháp tầm soát tốt và không có gì bàn cãi. 

Còn nói có lạm dụng tầm soát hay không thì hiện tại ở nước ta có vẻ rất ít. Lý do là không nhiều người đi chụp CT, do tốn kém và phương pháp này chỉ thực hiện được ở một số bệnh viện lớn tại Hà Nội hay TP.HCM. 

Thưa bác sĩ, vậy đối tượng nào cần phải tầm soát? 

BS Lê Thượng Vũ: Tại Mỹ, Hiệp hội Ung thư Hoa Kỳ khuyến cáo tầm soát UTP hàng năm bằng chụp CT liều thấp cho những người khỏe mạnh trong độ tuổi từ 50-80, có tiền sử hút thuốc ít nhất một gói thuốc lá mỗi ngày trong 20 năm và những người hiện đang hút thuốc, hoặc những người đã bỏ hút thuốc trong 15 năm qua. 

Vấn đề đặt ra là, như vậy hầu như chỉ có nam giới được tầm soát còn phụ nữ không được tầm soát vì nam giới hút thuốc lá nhiều hơn nữ giới. Để giải quyết chuyện này, cách đây 10 năm Đài Loan đã thực hiện một nghiên cứu lớn nhằm trả lời câu hỏi liệu những người nấu ăn trong nhà, người hút thuốc lá thụ động (ví dụ người sống chung nhà với người hút thuốc) hay người thân của người bị UTP có khả năng bị UTP hay không. 

Nghiên cứu công bố trong năm qua trên tạp chí The Lancet cho thấy những yếu tố nấu nướng hay hút thuốc lá thụ động không liên quan rõ rệt đến UTP, nhưng yếu tố người thân thì có liên quan. Trên cơ sở này, Đài Loan, Hong Kong và hai quốc gia ở Đông Nam Á đã phê duyệt khuyến nghị: Nếu trong gia đình có người thân bị UTP thì người nam từ 50 tuổi và nữ từ 45 tuổi mỗi năm nên tầm soát và chụp CT một lần. 

Hiệp hội Ung thư Hoa Kỳ khuyến cáo tầm soát ung thư phổi bằng chụp CT liều thấp. Ảnh: CDC

Trong điều trị UTP, thời gian qua có khá nhiều các thuốc nhắm trúng đích ra đời. Điều này mang lại hứa hẹn gì cho việc điều trị và kéo dài sự sống cho bệnh nhân bị UTP? 

BS Lê Thượng Vũ: UTP là ung thư đi đầu trong việc tìm ra các thuốc nhắm trúng đích. Năm 2009 là năm đầu tiên người ta thấy những người có gene đột biến EGFR uống thuốc nhắm trúng đích sống lâu hơn không có gene. Điều này không thấy được ở người không có gene đột biến. Đối tượng này nên hóa trị thay vì uống thuốc để có thể sống lâu hơn. Do đó, việc xét nghiệm gene đột biến rất quan trọng để phân định ai nên dùng thuốc, ai nên hóa trị. 

Và có một đặc điểm lạ quan trọng bệnh UTP có khá nhiều gene đột biến có thể điều trị được, đến nay y học đã tìm được 10 gene như thế, chiếm khoảng 60% bệnh nhân. Chính vì vậy mà UTP là ung thư hàng đầu trong điều trị bằng thuốc nhắm trúng đích. 

Cần nói thêm, UTP có 2 loại là UTP tế bào nhỏ và UTP không tế bào nhỏ. Trong khi loại bệnh đầu gần như không có thuốc gì mới trong việc giảm tử vong cho bệnh nhân thì bệnh sau tỷ lệ tử vong có thể cải thiện đáng kể nhờ sự ra đời của các thuốc nhắm trúng đích. Một nghiên cứu công bố vào năm 2020 cho thấy tỷ lệ tử vong ở bệnh nhân UTP đã giảm ngoạn mục sau khi thuốc nhắm trúng đích được đưa vào sử dụng. Điều này không chỉ dựa trên mô hình nghiên cứu mà nhìn thấy thực tế từ cộng đồng. 

Bác sĩ có thể cho bạn đọc Thuốc & Sức Khỏe lời khuyên để phòng ngừa UTP? 

BS Lê Thượng Vũ: Theo tôi việc phòng ngừa quan trọng nhất vẫn là không hút thuốc lá. Ai lỡ hút rồi thì phải cai thuốc lá, cai càng sớm càng tốt. Còn đối với người không thể cai được thì phải đi tầm soát và khi đến lúc đủ yếu tố nguy cơ thì đi chụp CT liều thấp mỗi năm một lần. Cuối cùng, nếu không may lỡ bị bệnh rồi thì cũng đừng quá bi quan vì y học còn nhiều giải pháp điều trị. Ví dụ ngày xưa hóa trị không dành cho người lớn tuổi và người có bệnh nền thì ngày nay hóa trị có thể áp dụng cho cả hai đối tượng này. Liệu pháp miễn dịch cũng thế. Nói chung, người bệnh UTP thời nay có nhiều cơ hội điều trị hơn trước đây. 

Tầm soát định kỳ giúp phát hiện sớm ung thư phổi. Ảnh Canva

Còn vấn nạn ô nhiễm không khí thì sao, thưa bác sĩ? 

BS Lê Thượng Vũ: Liên quan đến ô nhiễm không khí, để phòng ngừa UTP, tốt nhất chúng ta nên ở những nơi nào có ít khói bụi. Nhưng bây giờ mọi người có xu hướng tập trung sinh sống ở thành phố lớn để có công ăn việc làm, mà ở những nơi này thường có nhiều khói bụi. Vì thế, người dân nên theo dõi chỉ số khói bụi và hành động theo hướng dẫn. Nếu ra đường thì mang khẩu trang, ít nhất là khẩu trang N95. Ở nhà nếu có điều kiện thì sử dụng máy lọc bụi hay máy lọc không khí. Đi xe hơi thì xe cũng nên trang bị màng lọc không khí thật tốt. Cám ơn bác sĩ về cuộc trò chuyện này

Theo TSK số 697