ADRIANA không gây ra các tác dụng phụ nghiêm trọng như opioid. Ảnh minh họa: Canva

Bước tiến ngoạn mục 

Tháng 8 qua, các nhà khoa học Đại học Kyoto (Nhật Bản) khiến dư luận xôn xao khi cho biết họ đã phát triển thành công ADRIANA, loại thuốc giảm đau có hiệu quả tương đương với fentanyl nhưng lại không có các tác dụng phụ nguy hiểm thường thấy ở các loại opioid truyền thống. 

Trên nhật báo Asahi Shimbun, Masatoshi Hagiwara, giáo sư đặc cách ngành dược của Đại học Kyoto và tác giả chính của nghiên cứu, cho biết: “Thuốc của chúng tôi có thể loại bỏ cơn đau mà không gây ra những tác dụng phụ nghiêm trọng như opioid và cho phép bệnh nhân duy trì tình trạng tỉnh táo. Chúng tôi sẽ tiếp tục nghiên cứu để cung cấp một giải pháp mới thay thế opioid cho bệnh nhân ung thư cũng như những người bị đau đớn dữ dội “. 

Cần nhắc lại, “opioid” (“thuốc phiện”) là thuật ngữ chung dùng để chỉ một nhóm bao gồm các hợp chất chiết xuất từ cây thuốc phiện (morphin, codeine), cũng như các hợp chất dạng bán tổng hợp (heroin) và tổng hợp (fentanyl, tramadol). Chúng hoạt động bằng cách tương tác với các thụ thể opioid trong tế bào não, giải phóng tín hiệu ngăn chặn cảm giác đau và tăng cảm giác hưng phấn là một trong những lý do chính khiến chúng được sử dụng vì lý do không liên quan đến y tế. 

Cơ chế này khiến cho người dùng bị nghiện, một trạng thái lệ thuộc thuốc nghiêm trọng cả thể chất lẫn tinh thần. Ngoài ra, opioid còn tiềm ẩn nhiều rủi ro khác như buồn ngủ ở liều thấp, khó thở, chậm nhịp tim, thậm chí tử vong khi dùng quá liều. 

Nhưng ADRIANA không hoạt động theo cơ chế này mà theo một cơ chế tự nhiên của cơ thể. Người ta nhận thấy khi đối mặt với tình huống đe dọa tính mạng, não người sẽ giải phóng noradrenaline (norepinephrine), một chất dẫn truyền thần kinh có khả năng ức chế đau. 

Nhóm nghiên cứu Đại học Kyoto tập trung vào cách cơ thể điều hòa sự tiết noradrenaline và phát triển ADRIANA (Adrenergic Inducer of Analgesia: Chất gây cảm ứng adrenergic có tính giảm đau) như một chất ức chế đặc hiệu với thụ thể adreno α2B. Khi khóa thụ thể này, ADRIANA kích thích giải phóng noradrenaline ở sừng sau tủy sống, ức chế cơn đau thông qua con đường phụ thuộc thụ thể adreno α2A mà không gây mất ổn định huyết động (như huyết  áp, nhịp tim, lưu lượng máu). 

Trong công bố nghiên cứu trên tạp chí Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (PNAS) vào tháng 8 qua, giáo sư Masatoshi và cộng sự cho biết các thử nghiệm tiền lâm sàng của ADRIANA trên chuột phẫu thuật chân hoặc được gây bệnh ung thư xương cho kết quả giảm đau tương đương morphin nhưng không làm chúng lo âu hay trầm cảm. Nghiên cứu trên khỉ cũng không phát hiện dấu hiệu gây nghiện nào. 

Thử nghiệm sau đó trên tình nguyện viên khỏe mạnh (giai đoạn I) và trên bệnh nhân bị đau sau phẫu thuật ung thư phổi (giai đoạn II) đều cho kết quả khả quan. Trên cơ sở này, nhóm sẽ tiến hành thử nghiệm lâm sàng giai đoạn II có quy mô lớn hơn tại Hoa Kỳ, dự kiến trên 400 bệnh nhân sau phẫu thuật. Nghiên cứu bắt đầu vào năm 2026 với mục tiêu đưa ADRIANA vào sử dụng thực tế vào năm 2028.

Khủng hoảng opioid và giải pháp an toàn cho quản lý đau 

Theo tuyên bố Montreal năm 2010 của Hiệp hội quốc tế nghiên cứu đau (IASP), tiếp cận quản lý đau là một quyền cơ bản của con người. Cho đến nay, opioid vẫn đóng vai trò không thể thiếu trong điều trị các cơn đau nghiêm trọng trong các trường hợp đau cấp tính và đau cuối đời (ví dụ: đau liên quan đến ung thư). 

Theo thông tin cập nhật mới nhất vào cuối tháng 8 qua, Tổ chức Y tế thế giới (WHO) cho biết toàn cầu hiện có khoảng 296 triệu người (tương đương 5,8% dân số thế giới trong độ tuổi 15 64) đã sử dụng ma túy ít nhất một lần vào năm 2021. Trong số này, khoảng 60 triệu người đã sử dụng opioid. 

ADRIANA kỳ vọng sẽ giải quyết được khủng hoảng opioid toàn cầu. Ảnh minh họa: Canva

Mặc dù sử dụng opioid để giảm đau là một nhu cầu chính đáng, nhưng điều này có thể bị lạm dụng và gây ra những hậu quả khôn lường. WHO cho biết vào năm 2021 thế giới có khoảng 39,5 triệu người sống chung với các rối loạn sử dụng ma túy. Hầu hết là những người nghiện opioid đã sử dụng heroin được trồng và sản xuất bất hợp pháp, nhưng tỷ lệ những người sử dụng opioid theo toa đang gia tăng. 

Năm 2019, toàn cầu có khoảng 600.000 ca tử vong liên quan đến dùng ma túy và gần 80% số ca tử vong này liên quan đến opioid, trong đó khoảng 25% do dùng quá liều opioid. 

Vào năm 2017, trong nhiệm kỳ đầu của mình, TT Donald J. Trump đã tuyên bố cuộc khủng hoảng opioid tại Mỹ là tình trạng khẩn cấp về sức khỏe cộng đồng quốc gia khi mỗi ngày có hơn 150 người dân chết do quá liều opioid, gấp 7 lần so với năm 1999. 

Như thế sự khám phá ADRIANA đánh dấu một bước tiến quan trọng trong lĩnh vực giảm đau không chỉ giúp bệnh nhân giảm đau hiệu quả và an toàn mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc giải quyết cuộc khủng hoảng opioid trên toàn cầu. 

Bên cạnh ADRIANA, thời gian qua khoa học cũng nổ lực tìm kiếm các loại thuốc giảm đau thế hệ mới. Như vào đầu năm nay, Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) đã phê duyệt suzetrigine để điều trị những cơn đau cấp tính từ trung bình đến nặng. Đây là thuốc chẹn kênh natri ngoại biên, ngăn chặn tín hiệu đau gửi về não. Thuốc có tác dụng giảm đau trên các loại chấn thương mô cứng (xương) và mô mềm. Ưu điểm nổi bật của suzetrigine là không qua hàng rào máu não, không vào được bên trong não nên không có tác dụng gây nghiện. 

Một hướng đi khác là hoạt chất SBI-810 tác động lên các thụ thể trên dây thần kinh và tủy sống (giảm đau trung ương) nhưng lại không có các tác dụng phụ tương tự các opioid như gây nghiện và táo bón. SBI-810 đang trong giai đoạn phát triển ban đầu, nhưng các nhà nghiên cứu của Trường Y Đại học Duke dự định hướng tới các thử nghiệm trên người và đã có nhiều bằng sáng chế cho khám phá này. Các nhà nghiên cứu tin rằng SBI-810 có thể là một lựa chọn an toàn hơn để điều trị cả đau cấp và mạn tính cho những người đang hồi phục sau phẫu thuật hoặc sống chung với chứng đau thần kinh do đái tháo đường.

Theo TSK số 699