Alzheimer chiếm 60% trong số các ca sa sút trí tuệ trên thế giới. Ảnh: Canva

Những phát hiện đáng khích lệ

Hơn một thập kỷ trước, một số nghiên cứu cho thấy những thuốc đời đầu của semaglutide và tirzepatide có thể ngăn ngừa hoặc thậm chí đảo ngược các dấu hiệu của bệnh Alzheimer ở chuột. Ngày nay, khi thế hệ tiếp theo của những loại thuốc này trở nên phổ biến và các nhà khoa học phát hiện ra chúng có nhiều lợi ích cho sức khỏe, thì họ cũng tự hỏi liệu những loại thuốc đã đảo lộn việc chăm sóc bệnh tiểu đường và béo phì này có thể cách mạng hóa việc điều trị bệnh Alzheimer hay không.

Câu hỏi trên đang dần được làm rõ. Theo một công bố vào tháng 10/2024 trên tạp chí Alzheimer’s & Dementia, semaglutide, thuốc điều trị đái tháo đường týp 2 thuộc nhóm chủ vận thụ thể GLP-1 có thể làm giảm nguy cơ phát triển Alzheimer, từ đây các nhà nghiên cứu gợi ý thuốc có khả năng trì hoãn hoặc ngăn chặn tình trạng sa sút trí tuệ. 

Để đưa ra kết luận này, người ta khai thác bệnh án của hơn một triệu bệnh nhân bị đái tháo đường týp 2 không bị mắc Alzheimer trước đó và theo dõi trong 3 năm. Nhóm nghiên cứu nhận thấy semaglutide, hoạt chất chứa trong Ozempic và thuốc giảm cân Wegovy có liên quan đến việc giảm nguy cơ mắc Alzheimer lần đầu từ 40 - 70% so với bảy loại thuốc đái tháo đường khác, bao gồm cả insulin và các loại thuốc trị đái tháo đường thế hệ cũ hơn Ozempic. 

Phát hiện này đã cổ vũ các nhà khoa học tiến hành thêm các thử nghiệm lâm sàng để đánh giá tiềm năng của semaglutide trong việc trì hoãn hoặc ngăn ngừa bệnh Alzheimer, đặc biệt ở những bệnh nhân có nguy cơ cao. 

Mới nhất, một bài báo đăng trên Nature Medicine tháng 1/2025 cũng cho thấy những người được kê đơn với nhóm thuốc này có ít khả năng sa sút trí tuệ hơn so với người dùng các loại thuốc đái tháo đường khác. Tuy nhiên, lợi ích vẫn còn khiêm tốn, chỉ giảm khoảng 10% nguy cơ. 

Trong một hướng nghiên cứu khác, một số thử nghiệm lâm sàng trên toàn cầu đang kiểm tra liệu các loại thuốc này có thể điều trị cho những người đã được  chẩn đoán sa sút trí tuệ hay không. Một nghiên cứu sơ bộ trên 200 bệnh nhân Alzheimer nhẹ cho thấy liraglutide (một loại GLP-1 thế hệ trước) có thể giúp làm chậm suy giảm nhận thức và thể tích não so với nhóm dùng giả dược. 

Mặc dù lợi ích của liraglutide còn khiêm tốn nhưng tiến sĩ Paul Edison, giáo sư khoa học thần kinh tại Trường Imperial College London (Anh), nghiên cứu viên chính của thử nghiệm lâm sàng, cho biết ông ‘cảm thấy khích lệ’ bởi các kết quả này.

Thuốc hoạt động như thế nào?

Sự thật là hiện tại các nhà nghiên cứu vẫn chưa biết các loại thuốc như semaglutide bảo vệ chống lại thoái hóa thần kinh như thế nào dù thực tế họ vẫn đang cố gắng tìm hiểu tác động của chúng lên não nói chung. Nhưng có hai giả thuyết được đặt ra: 

- Thuốc cải thiện sức khỏe chuyển hóa: Bệnh đái tháo đường và béo phì đều làm tăng nguy cơ mắc chứng mất trí nhớ của một người, vì thế có thể thuốc làm giảm nguy cơ đó bằng cách cải thiện sức khỏe chuyển hoá.

Cả hai vấn đề sức khỏe này liên quan đến tình trạng viêm tăng lên trong cơ thể và nhiều nhà khoa học cho rằng lợi ích giảm viêm của thuốc, dù chỉ là một phần, cũng là cách thức thuốc cải thiện các tình trạng sức khỏe khác trong đó có bệnh tim và bệnh thận. Điều tương tự cũng có thể xảy ra trong não, viêm giết chết các tế bào và góp phần gây ra thoái hóa thần kinh, và những loại thuốc như semaglutide có thể giúp giảm tình trạng này. 

Tiến sĩ Karolina Skibicka, nhà khoa học thần kinh và trưởng bộ môn sinh lý chuyển hóa Đại học bang Pennsylvania cho biết có một số bằng chứng từ nghiên cứu trên động vật cho thấy các loại thuốc này có thể ức chế tình trạng viêm não. Nhưng bà nói thêm rằng các nhà khoa học chưa thể liên kết trực tiếp điều đó với những cải thiện ở bệnh Alzheimer.

Thuốc trị đái tháo đường có thể mở ra cơ hội điều trị mới cho bệnh nhân Alzheimer. Ảnh: Canva

Các loại thuốc này cũng có thể hạn chế tình trạng kháng insulin, dấu hiệu đặc trưng của bệnh đái tháo đường. Chức năng insulin khỏe mạnh rất quan trọng đối với sự hình thành trí nhớ và tình trạng kháng insulin có liên quan đến bệnh Alzheimer. Nigel Greig, nhà nghiên cứu cao cấp tại Viện Y tế Quốc gia Hoa Kỳ, người nghiên cứu thuốc trị đái tháo đường và giảm cân để điều trị các chứng rối loạn thoái hóa thần kinh, chia sẻ: “Nghiên cứu trên động vật cho thấy vì những loại thuốc này cải thiện tín hiệu insulin trong não nên chúng có thể bảo vệ chống lại sự thoái hóa thần kinh”.

- Thuốc có lợi cho chính bộ não: Theo các nhà khoa học, các thuốc như semaglutide nhắm vào một số thụ thể nhất định trong não, đặc biệt là ở những vùng quan trọng đối với cơn đói và quá trình trao đổi chất. Nhưng liệu chúng có thể tác động một cách ý nghĩa lên các vùng liên quan đến khả năng học tập và trí nhớ hay không thì đây vẫn là một câu hỏi chưa có lời giải.

Tiến sĩ Skibicka cho biết, nghiên cứu đã phát hiện ra rằng một loại thuốc cũ và ít phổ biến hơn, exenatide (tên thương mại Byetta), có thể tiếp cận các phần sâu hơn của não. Điều đó bao gồm cả hồi hải mã, một vùng bị tổn thương sớm trong bệnh Alzheimer. Dữ liệu về các loại thuốc khác, bao gồm semaglutide và liraglutide, thì không đồng nhất. Một số chuyên gia cho rằng các phân tử trong những loại thuốc đó khó đi qua hàng rào máu não, ngăn chúng thâm nhập hiệu quả. Các nhà nghiên cứu hy vọng rằng các loại thuốc hiện đang được phát triển có thể tiếp cận tốt hơn các cấu trúc não sâu hơn đó.

Cuối cùng, một vài nghiên cứu trên chuột đã phát hiện ra rằng các loại thuốc này có thể làm giảm sự tích tụ protein Tau trong não, đây là tác nhân chính gây ra bệnh Alzheimer. Tiến sĩ Greig cho biết, việc giảm sự tích tụ Tau có khả năng giúp ngăn ngừa suy giảm nhận thức ở người, mặc dù nhiều loại thuốc đã cố gắng nhắm mục tiêu vào Tau và cho kết quả khác nhau.

Rất có thể lợi ích tiềm năng của thuốc trị đái tháo đường và giảm cân không xuất phát từ một yếu tố mà là sự kết hợp của nhiều yếu tố khác nhau. Tiến sĩ Edison nói: “Các thuốc này không chỉ tác động đến tình trạng kháng insulin mà còn tác động đến các cơ chế khác. Chúng tôi biết chắc điều đó”.

Nhưng bất chấp cơ chế hoạt động của thuốc như thế nào, nếu thuốc trị đái tháo đường và giảm cân được sử dụng để ngăn ngừa hoặc điều trị chứng mất trí, thì các chuyên gia luôn xem đó là một thắng lợi. 

Tiến sĩ Al-Aly cho biết: “Điều trị bệnh Alzheimer là một công việc rất khó khăn. Không có nhiều liệu pháp hiệu quả chữa trị bệnh này, vì vậy bất kỳ sự bổ sung nào vào danh mục giải pháp điều trị chắc chắn đều được hoan nghênh”. 

Theo TSK số 692